Gebouwd erfgoed
Een geschiedenis die vol staat van leven met, tegen en rondom water laat zijn sporen na in de bouwwerken. Waar je al snel denkt aan gemalen en sluizen blijkt het erfgoed van een waterschap toch vaak meer divers te zijn dan verwacht. Hieronder een overzicht van ons gebouwd erfgoed.
Bruggen
Nadat water gegraven werd, volgde vaak bruggen die over het water werden gelegd. Het waterschap is eigenaar van enkele bruggen die van historisch belang zijn.
Steentil
De brug Steentil is vermoedelijk de oudste brug van Groningen. Fundamenten zijn gevonden die dateren uit de dertiende eeuw. Op de brug bevindt een sluitsteen met daarop het wapen van de provincie Groningen
Waarhuistil
De waarhuistil is een van de twee bruggen over de Aduarderzijlen. Het is een van de oudste betonbruggen van Nederland. Samen met de onderliggende sluis vormt deze brug één geheel. Langs de huidige brug zijn de littekens van de oude boogbrug nog zichtbaar in de sluis.
Zuidema's klap
Zuidema’s klap is een klapbrug over het Hunsingokanaal gebouwd in 1879. De naam van de brug verwijst naar de familie die tot 1966 op de ernaast gelegen boerderij woonde. Het Hunsingokanaal, waarvan het gedeelte tussen Ulrum en Zoutkamp in 1858 is aangelegd, zorgde voor een binnenlandse scheepvaartverbinding van Winsum naar Zoutkamp.
Landhoofden voormalige spoorbrug Mensingeweer
Van 1922 tot 1942 heeft tussen Winsum en Zoutkamp een spoorlijn gelopen. Op verschillende plekken ging deze spoorlijn over het water. Bij Mensingeweer (en Wehe den Hoorn) zijn de oude landhoofden, die de overspanning ondersteunde, nog zichtbaar in het landschap.
l
Duikers en schuiven
In het verleden werden deze duikers gemetseld en de schuiven van gietijzer gemaakt. In het werkgebied van Waterschap Noorderzijlvest zijn deze kunstwerken nog te vinden als je goed zoekt.
Duikers Sauwerd
Nabij Sauwerd liggen drie gemetselde duikers. De meeste duikers zijn simpeler uitgevoerd dan deze, wat deze duikers bijzonder maakt.
Inlaat Reitdiep Garnwerd
Deze oude inlaat vormde de vroegere verbinding tussen het Reitdiep en het Oude Diepje. Door de terugslagklep werd voorkomen dat bij vloed het Oude Diepje volliep met zout water. Vanaf het Reitdiep is deze inlaat nog te bewonderen.
Duiker Grote Tjariet
De duiker uit 1903 die hier ligt is bijzonder vanwege zijn metselwerk en de gedenksteen die de oorsprong aangeeft.
Schuiven Hornhuizen
De schuiven van Hornhuizen werden gebruik om de sloten door de slaperdijken dicht te kunnen zetten wanneer de zeedijk door zou breken bij een overstroming. Met het verlies van de waterkerende werking van de slaperdijk, hebben de schuiven hun functie verloren. Tegenwoordig zijn ze vooral nog aanwezig ter herinnering.
Schuif Kolonievaart
De Kolonievaart naar Veenhuizen is bijzonder vanwege zijn connectie met het UNESO-werelderfgoed. In de vaart bevinden zich vijf sluizen die het grote verval overbrugde, maar ook een schuif. Het gehele gebied is namelijk moeilijk te voorzien van water. De schuif maakte het mogelijk om gecontroleerd water in te laten om het gebied te voorzien van water.
Gemalen
Al zeven eeuwen lang houden we droge voeten door water uit onze polders weg te malen. Eerst met molens, later met stoom- en dieselgemalen, tegenwoordig met elektrische gemalen. Veel gemalen zijn nog aanwezig of herinnering daaraan in de vorm van gedenkstenen. Het waterschap heeft de poldermolens in de Groninger Poldermolenstichting ondergebracht, en drie grote dieselgemalen met de originele machines in bezit. Ze worden allen beheerd door het waterschap.
De Waterwolf
De Waterwolf is het grootste gemaal van het waterschap en een maandje jonger dan het bekende Woudagemaal. Het gemaal heeft een capaciteit van 4.500 kuub per minuut en verpompt het water vanuit het Reitdiep (Elektraboezem) naar de Lauwersmeerboezem. Bij oplevering in 1920 was het gemaal het eerste elektrische gemaal van Nederland. Naderhand is het gemaal omgebouwd van elektrisch naar diesel. Als gevolg van de bodemdaling zijn twee pompen bijgeplaatst (500 kuub/min) die beiden wel weer elektrisch zijn. Het gebouw zelf is opgetrokken in traditioneel-ambachtelijke stijl opgetrokken.
Diepswal
Diepswal is een gemaal dat in de zomer water opvoert in het Leeksterhoofddiep. Het gemaal is sober gebouwd met gevelopeningen rond de deur en de ramen. Het gemaal staat langs de sluis ‘Derde Verlaat’.
Rioolgemaal Damsterdiep
Rioolgemaal Damsterdiep is gebouwd in 1928 om de nieuwe stadsuitbreiding Plan Oost (Oosterparkwijk) te bemalen. De stijl van het bebouw is kubistisch expressionisme. Het portiek is versierd met een karakteristieke bouwsculptuur in graniet naar ontwerp van de hand van de beeldhouwer W. Valk, waarin het jaartal 1928 is verwerkt. Binnen in het gebouw zijn de originele wandbetegeling en glas-in-lood ramen nog aanwezig.
Matsloot
Gemaal Matsloot was van belang voor het waterbeheer van Noord-Drenthe. Het bijzondere van dit gemaal is het exterieur met de rode (onderzijde) en gele (bovenzijde) bakstenen onder een uitstekend schilddak, bedekt met verbeterde rode Hollandse dakpannen. Het gemaal heeft nog een originele installatie met 2 elektrisch aangedreven schroefpompen van het merk Landustrie.
Peizermade
Dieselgemaal Peizermade (Hamersweg bij nr. 3) is gebouwd in 1935 in eenvoudige Amsterdamse School-stijl. Het gemaal hield het water van de polder de Peizer- en Eeldermaden (circa 1.800 hectare) op het gewenste niveau. Het gemaal was tot midden 2015 nog dagelijks in gebruik en was daarmee een van de nog zeer weinige professionele dieselgemalen in ons land. In 2015 heeft het nieuwe Gemaal Transferium de functie van het oude gemaal overgenomen.
Waarhuizen
Van oudsher waren waterschappen verantwoordelijk voor het afvoeren van overtollig water. Dit gebeurde bij de zijlen (sluizen)waar de sluismeester (waarman)de sluis bediende. Aangezien het spuien bij laagwater gebeurde en dit ook ’s nachts kon zijn, woonde deze sluismeester in een huis langs de sluis: het waarhuis. Vaak hadden waarhuizen nog nevenfuncties als herberg, tapperij en werd er kleine huisnijverheid gepleegd.
Aduarderzijl
Het huidige waarhuis van Aduarderzijl is gebouwd in 1706, net als de sluis waarlangs deze ligt. In het gebouw zijn de fundamenten van het oude blokhuis (versterkt huis uit de veertiende eeuw) nog te vinden. Het waarhuis wordt momenteel verhuurd aan de Koning en de Dame.
Schaphalsterzijl
Het waarhuis van Schaphalsterzijl uit 1843 ligt langs de sluis van Schaphalsterzijl. Het was de plek waar het bestuur van het voormalige Waterschap Schaphalsterzijl vergaderde. Het complex bestaat uit een voorhuis, een deel (aangebouwde schuur) en houten loods uit 1917.
Schouwerzijl
Waarhuis Schouwerzijl is gebouwd in 1851. Op de schoorsteen bevindt een paling, wat duidt op dat de sluismeester het recht had om paling te vangen. In de gevel bevindt zich nog het oude wapen van het voormalige waterschap. De huidige woonkamer is aan drie zijden voorzien van telkens twee vensters om de schepen goed te kunnen waarnemen.
Kademuren
Om te zorgen dat een kanaal of sloot de juiste verhoudingen houdt en dat de taluds niet instorten, wordt oeverbescherming gebruikt. In gevallen wordt deze gemetseld.
Damsterdiep
Het Damsterdiep vormt een belangrijke verbinding tussen de stad Groningen en de zee. Langs dit diep liggen op verschillende plekken kademuren met onder andere kubbestijlen met wulfmuren.
Kantens
De kademuren van de voormalige sluis in Kantens zijn representatief voor sluizen in de regio. Sluizen zijn niet zeldzaam, de sluis laat zien wat het belang van transport over het water was. Vroeger was ook de relatie met het waarhuis sterk. De kademuren zijn de voornaamste overblijfselen van de vroegere sluis, maar niet authentiek, gezien de grote ouderdom van de sluis.
Schouwerzijl
De kademuren van Schouwerzijl zijn opgebouwd uit ijzeren kubbestijlen met wulfmuren. De bovenzijde heeft een hoekijzer met haalringen, waardoor schepen hier af kunnen meren.
Onderwierum
Vlakbij Onderwierum in de Oude Ae ligt een betonnen aanlegsteiger met smalspoor. De steiger is gebruikt door een steenfabriek De Griffioen, Allershof of A.E/Westerdijkshorn om klei van een veldspoortrein in schepen te verladen voor transport naar de steenfabriek. Het nog aanwezige veldspoor heeft een spoorwijdte van 700 mm.
Eenrum
De havenkom van Eenrum stamt uit de 19e eeuw. Het feit dat de havenkom gemetselde muren heeft, duidt op het belang van deze haven en het dorp Eenrum.
Muraltbekleding
In 1907 is op de voormalige zeedijk bij Zoutkamp muraltbekleding, of -glooiing aangebracht. Muraltbekleding was destijds nieuw en ontwikkeld door ir. Robert R.L. De Muralt. Tegenwoordig zijn de muraltbekledingen op veel plekken in Nederland verdwenen door de beperkte effectiviteit.
Kunstuitingen
In de waterwereld worden civieltechnische bouwwerken, kunstwerken genoemd. Naast deze ‘kunstwerken’ beschikt het waterschap ook nog over kunstuitingen en gedenkstenen.
Linthorst Homanpolder
Bij de Linthorst Homanpolder staan twee monumenten ter herinnering. De een is ter herinnering aan de indijking van de polder vanaf 1939. De tweede is voor de arbeiders die omkwamen bij de aanleg van de polder. Bij deze monumenten bevindt zich een bord met informatie.
Negenboerenpolder
In het verleden heeft op deze plek een oud stoomgemaal gestaan. Bij het afbreken van dit gemaal in de jaren 70 is in 1979 deze gedenksteen geplaatst.
Westpolder
Met het gereedkomend van de Lauwersmeerdijk werd het gemaal Westpolder overbodig. Dit gemaal werd daarom gesloopt, waarna in 1994 een gedenksteen werd geplaatst.
Drie Delfzijlen
Tegen de zeedijk staan bij het gemaal de Drie Delfzijlen twee ornamenten/dekstenen van de oude spuisluizen. De ornamenten waren resp. van de Dorpsterzijl en van het Slochter- en Garmerzijl. Deze gedenkstenen vormen samen de naam van het huidige gemaal: de Drie Delfzijlen (sluizen in het Damsterdiep).
Spijksterpompen glasmozaïek
Dit kunstwerk bestaat uit drie panelen met glasmozaïek. De panelen hangen boven elkaar en stellen van boven naar beneden voor: een zeemeeuw, het gebied in Noordoost Groningen dat door het poldergemaal wordt bemalen en een gezicht op Spijk.
Rolpalen
In Groningen werd in de loop der tijd een uitgebreid netwerk van trekvaarten aangelegd. Langs deze vaarten werden jaagpaden aangelegd. Deze zijn vaak nu terug te vinden als de huidige autowegen.
Zuidwolde
De rolpalen uit de 2e helft van de 19e eeuw in Zuidwolde werden gebruik voor de scheepvaart op het Boterdiep. De trekschuiten die over het diep van de stad Groningen naar het noorden gingen of tegengesteld, konden gebruik maken van de rolpalen om de bocht te maken.
Onderdendam
In en rondom Onderdendam, de hub in het vaarnetwerk van Noord-Groningen, staan meerdere rolpalen. Deze werden gebuikt om trekschuiten bochten te laten maken of om een brug te passeren.
Sluizen
Wie aan waterschappen denkt, denkt ook automatisch aan sluizen. En dat klopt! Het waterschap heeft vele sluizen in het beheer die van historisch belang zijn voor het waterbeheer in Groningen, Drenthe en Friesland.Aduarderzijl
De Aduarderzijlen bestaat uit twee sluizen uit 1706 en 1867. Rondom deze sluizen heeft vroeger een schans gelegen, wat duidt op een militair-strategische plek. Tegenwoordig hebben de sluizen geen actieve functie meer.
Wetsingerzijl
Wetsingerzijl is in 1878 gebouwd nadat de sluis bij Zoutkamp gereed kwam. Het verhaal gaat dat de inwoners van Wetsinge weinig vertrouwen hadden in de provincie en daarom hun eigen sluis bouwden. De sluis heeft in het verleden ook een waarhuis en draaibrug gehad. Beiden zijn in de loop der tijd verdwenen.
Goliathsluis
De Goliathsluis is in 1852 gebouwd ter afwatering van de Eemspolder. Toen de Emmapolder in 1944 gereed was, verloor de sluis (en de molen) zijn functie. In 2021-’22 werd de sluis volledig gerestaureerd en zijn de originele houten deuren teruggeplaatst.
Noordpolderzijl
De sluis van Noordpolderzijl was vanaf 1811 verantwoordelijk voor de afwatering van de Noordpolder. Met het gereedkomen van het nieuwe gemaal in 1982, werd de sluis overbodig en dichtgemetseld.
Kolonievaart
In de Kolonievaart bevinden zich zes sluizen die de vaart naar Veenhuizen vanaf het eind van de negentiende eeuw mogelijk maakten. Tegenwoordig vervullen drie van deze sluizen de functie van stuw.
Oosterdijkshornerverlaat
Deze schutsluis uit 1665 bestaat uit een schutkolk met aan de noord- en zuidzijde een beweegbare schuif. Uit de Tweede Wereldoorlog zijn in deze sluis kogelinslagen te vinden. Deze sluis is tegenwoordig nog in functie voor de recreatievaart op de Westerwijtwerdermaar.
Hunsingosluis
De Hunsingosluis uit 1858 ligt in Zoutkamp. Deze sluis is oorspronkelijk gebouwd als spuisluis, maar wordt in het kader van de Nieuwe Waterwerken Zoutkamp omgebouwd tot schutsluis. Hierdoor krijgt de sluis weer een actieve functie. Zie hiervoor Nieuwe Waterwerken Zoutkamp.
Dijkcoupures en waterpoorten
Doorgangen in dijken waren van belang voor boeren en burgers om door de dijk te kunnen. Bij hoogwater moesten deze doorgangen echter wel dicht worden gezet. Overblijfselen uit die tijd zijn door ons gehele werkgebied terug te vinden.Electraweg
Een coupure is een dijkdoorgang die bestaat uit twee betonnen of gemetselde wanden met in het midden twee schotbalksponningen. Bij de meeste coupures staat een schotbalkhuisje waarin de balken lagen om de doorgang dicht te zetten.
Delfzijl
De waterpoort in Delfzijl uit 1833 wordt gebruikt om de stad Delfzijl te beschermen tegen hoogwater. Bij dreigend hoogwater wordt de waterpoort gesloten. Bij de poort is een gedenksteen met het opschrift: ‘Stormvloed 16 febr. 1962’ en door middel van een streep: het waterniveau uit dat jaar.
Warffum
Een coupure is een dijkdoorgang die bestaat uit twee betonnen of gemetselde wanden met in het midden twee schotbalksponningen. Bij deze coupure is geen schotbalkhuisje aanwezig.
Verdedigingswerken
Verdedigingswerken en waterschappen? Het klinkt misschien als een onlogische combinatie, maar Waterschap Noorderzijlvest heeft zowel bunkers als een atoomschuilkelder in het beheer.Bunkers Atlantikwall
Deze twee bunkers nabij Nansum, gebouwd in 1943, vormden onderdeel van de Atlantikwall die door de Duitsers gebouwd werd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze bunkers waren ondersteunend aan de FLAK-batterijen (luchtdoelartillerie).
Atoomschuilkelder Drie Delfzijlen
Onder het gemaal de Drie Delfzijlen bevindt zich een atoomschuilkelder uit de Koude Oorlog. In deze schuilkelder bevinden zich stapelbedden, een wc en fiets waarmee verse lucht werd aangezogen. De kelder was bedoeld voor de gemaalmeester en zijn familie.
